Fjalor frëngjisht-shqip E hartoi Vedat Kokona.

SHËN1ME RRETH F0NET1KËS SË FRËNGJiSHTES Alfabeti frëng përbëhet prej njëzet e gjashtë shkronjash: a,b,c,d,e,f,g,h,i,j,k,l,m, n,o,p.q,r,s,t,u,v,w,x,y.z. Shkronjat shqiptohen në këtë mënyrë: a,be,se,de,oe*ef,zhe, ash,i,zhi,ka,el,em,en,o,pe,ky,er,es,te,y,ve, dublë ve, iks, igrék, zed. Shqiptimi i zanoreve * À. Zanorja a shqiptohet pak. a shumë si në shqip; ajo është e shkurtër te fjala patte dhe e zgjatur te fjala pâte. Zanoret e,ce,o kanë një shqiptim të hapur dhe një të mbyllur. B. Zanorja e e hapur shkruhet è dhe zanorja e e mbyllur-shkruhet é. Zanorja e shqiptohet sie-ja shqip, me një tingull më te hapët apo më të mbyllur: 1. kur ka një nga'tre theksat: é, è, ê: thé, mère, fête; 2. në përcaktonjësit les, des, mes, tes, ses, ces (le,de,me,te,se,se); 3. në një rrokje të mbyllur, d.m.th. në një rrokje që mbaron me një bashkëtingë- îlore: terre, merci, percer, serment (ter, mersi, persé, sermân). Në rast të kundërtë, d.m.th. kur rrokja nuk ësht e theksuar, ajo ka tingullin e ë-së sonë: petit, venir, souvenir (pëti, vënir, suvënir); / 4. në foljen est.- 5. kur ndodhet përpâra grupeve //, nn, rr. ss, tt. elle (el),viennent (vjennë), terrestre (terestrë), cette (set). Por në fjalët solennel, moelle dhe derivatet e tyre lexohet a; solennel (solanel), moelle (muai); 6. kur ndodhet në fund të fjalës përpara bàshkëntingëlloreve r,t,z: chanter (shanté), secret (sëkré), nez (ne). Disa f.jalë, si p.sh. hiver, cher, fer, mer, hier dhe net i kanë të shqiptuara zanoret fundore: kështu, p.sh. themi hiver (ivér), cher (sher), fer (fer), mer (mer), hier (iér) dhe net (net). 7. në lidhëzen et;; r : x Zanorja e nuk shqiptohet kur ndodhet në fund të fjalës: dame (dam), rare (rar), rosq (roz). Zanona œ e hapur dhe œ e mbyllur. Zanorja ce ësht e hapur përpara bashkë- tingëllores f (neuf), v (neuve), r (peur); përpara tingullit j (oeil); përpara grupeve /•plus bashkëtingëllore (il heurte); vr (oëuvre);p,b plus I (peuple, meuble). Ajo ësht e mbyllur në fjalët deux, noeud, meute, feutre. Zanorja o, ashtu si edhe zanorja a ka një tingull pak a shumë si ajo e shqipes; ajo. ësht e hapur te fjalët port, loge, sorte, rose dhe e mbyllur te fjalët dos, saut, nouveau, etj. ♦ Për shqiptimin e grafisë œ, që ka rëndësi të mâdhe në frëhgjisht, duhet imituar tingulli i shkodranishtes në fjalët voe dhe vini roe. Ky shqiptim duhet mësuar mire se ësht i domosdoshëm edhe për zanoren hundore oên që do ta shënojmë me grafinë oên.VI Grupe zanoresh. — Këto grupe përfshijnë bashkimin e zanoreve ai.ei.au,eau ou,oi,eu,ceu. Grupi ai lexohet e: maison (mezôn), j’ai (zhe), semaine (sëmen). Kemi përjashtim në shqiptimin e disa vetave dhe kohëve të foljes faire (fer), si p.’sh. nous faisons (nu fëzôn),/e faisais (fëzé), kurse themi je fais (zhoe fé), tu fais (ty fé), etj. Gjithashtu shqiptojmë faisan (fëzân) dhe jo fezân. S h ë n i m : Grupi ai përpara bashkëtingëiloreve /dhe // shqiptohet aj: travail (travaj), travaille (travaj), bataillé (bataj), etj. Grupi ei lexohet e: peine, veine (pen, ven); por përpara bashkëtingëiloreve ■ dhe // shqiptohet ej: pareil (paréj), oreille (oréj). Grupet au dhe eau lexohen o: haut, saut, nouveau, chapeau. Grupi ou lexohet u: cou, beaucoup, loup (ku, boku, lu);. Grupi oi lexohet ua (me a të theksuar): moi, toi, voici, loi, (mua, tua, vuasi, lua).; Grupet eu dhe œu lexohen si gërma e e alfabetit frëng: neveu, feu .vœu (nëvoe fôe,voe); II. ZANORET HUNDORE. — Frëngjishtja ka katër zanore hundore që u korespondojnë respektivisht katër zanoreve gojore a.e.œ.o. Zanoret gojore, që.mund t'i quajmë të qëruara, marrin një kumbim tjetër kur shqiptohen me grykë dhe me hundë dhe shndërrohen kështu në zanore hundore. Për shqiptimin e këtyre zanoreve, që janë të shumta dhe të rëndësishme në gjuhëri frënge, ne mund të stërvitemi duke shqiptuar grupet an, en,on,œn kryesïsht me grykë dhe me hundë. Grafikisht këta tingüj i shënojmë kështu: ân, en, oên, ôn. >4-në hundore e gjejmë të shkruar në grupet an (rang), am (rampe), en (lent), em (temps); grafi më të rralla të këtij tingulÜ gjejmë në grupet aon: paon (pân), faon (fân) dhe aen: Caen (Kân). £-ja hundore paraqitet me en pas zanores 7, si fjala vjen, te fjalët chien (shjên), viens {v]en},rien (rjên), si edhe tek ato që kanë një prejarcjhje diturie: agenda (azhênda), examen (egzamên). Grafitë e zakonshme të e-së hundore janë ain, aim: vain (vên), essaim, (esên), ein: frein (frên), in, im: vin (vên), impérieux (ênperioé).. Shënim: Kur grupet im dhe in pasohen nga një zanore ose h e pazëshme, atehere atae humbasin tingullin hundor dhe shqiptohen si në shqip: p.sh. imiter (imité). image (imâzh), inattendu (inatândy), inégal (inégal), \nhabile (inabil), voisine. (vuazîn). O£-ja hundore paraqitet zakonisht me un dhe shqiptimi i saj ësht mjaft i vështirë për ne. Mund të stërvitemi duke shqiptuar tingullin oên me grykë dhe me hundë, Shqiptojmë më parë disa herë zanoren gojore oe dhe pastaj, po këtë tingull, e nxjerrim duke e shqiptuar këtë radhë me grykë dhe me hundë. Shkruhet èun në à jeun. Oe-në hundore e gjejmë te pak fjalë, por ajo përbën nyjen un që haàet shumë shpesh në të folur. O-ja hundore shkruhet on dhe om: ton (tôn), tromper (trônpé), (IL B a s h kët i n g ë 11 o ret.— Bashkëtingëllorja c lexohet s përpara zanoreve e, /, y: ceci (sësi), ciel (siel), cycle (sikl) dhe k përpara gërmave të tjera: cahier (kajé), compagnon (kônpanjôn), clarté (klarté); Bashkëtingëllorja ç lexohet a: garçon (garsôn), leçon (lësôn), français, (frânsé); Bashkëtingëllorja g lexohet zh përpara zanoreve e, i, y\ genou (zhënu), gifle ■. (zhifl), gymnastique (zhimnastik), dhe g përpara gërmave të tjera: garçon (garsôn), gome (gomë), giace (glas); Bashkëtingëllorja s lexohet s në fillim të, fjalës: santé (santé), semaine (sëmënë) splendeur (spiândoér), station (stasjôn) dhe z kur ndodhet në mes dy zanoresh:' prison (prizôn), maison (mezôn), thèse (tézë). Bashkëtingëllorja h (ash) mund të jetë, sic e quajnë zakonisht, e aspiryàr dhe e pazëshme. H-]a e aspiruar shënohet në fjalor me yllthin (*). Fjalët që fillojnë me h te pazëshme, si fjala vjen homme, në të shquarën kanë përpara nyjen e apostrofuar (l’homme) dhe, në procesin e lidhëzimit (liaison), u shtrohen po atyre rregullaveVII që u shtrohen edhe ato fjalë që fillojnë me një zanore: p.sh. shqiptojmë les hommes (lezom), /7 est habile, (iletabil), les hivers (lezivér) ; kurse fjala héros (ero) në të shquarën merr nyjen e paapostrofuar le (le héros) dhe, në shumës, shqiptohet les héros (le ero) dhe jo le zéro. Bashkëtingëllorja j lexohet zh\jambe (zhambë), jet (zhe) jour (zhur). Grupi ch lexohet sh: chant (shân), chemin (shëmên) dhe k\ archéologue (arkeolog), choeur (koer), chlore (klor); Grupi qu lexohet k'. quatre (katr), quel (kel); Grupi ui, tingulli i të cilit është pak i vështirë për ne dhe që ka një përdorim të gjerë në frëngjisht, lexohet yi, por me një bashfcîm të shpejtë të zanoreve y dhe / në një tingull të vetëm dhe jo të ndarë: huit (yit), nuit (nyi), aujourd’hui (ozhurdyi) Grupi gn lexohet nj\ montagne (montânj), signe (sïnj), compagnie (kônpanji); Grupi ent lexohet ân kur ndodhet në fund të emrave ose ndajfoljeve: vêtement (Vetmân), ciment (simân), lentement (lântmân); nuk lexohet kur ndodhet në fund te folies në veten e tretë të shumësit: ils aiment (il zém), ils marchent (il marsh); Grupi don lexohet sjôn\ nation (nasjôn). . MBI SHQIPTIMIN E BASHKËTINGËLLOREVE FUNDORE DHE LIDHËZIMET I. Bashkëtîngëlloret fundore. — Përgjithërisht bashkëtingëlloret fundore nuk shqiptohen. Kështu, fjala vjen, në fjalën cerf-volant bashkëtingëllorja fundore f nuk shqiptohet; ajo nuk shqiptohet as edhe në fjalën chef-d'oeuvre. Por shumë numra kanë ruajtur shqiptimin e vjetër të bashkëtingëllores fundore. Kështu, p.sh. numrat cinq dhe huit shqiptohen me bashkëtingëlîoren fundore përpara një fjale që fillon me zanore ose me h të pazëshme. Thomi: cinq hommes (senkom), huit hommes (yitom); por cinq crayons (senkrejôn), huit crayons (yi krejôn). Për numrat six dhe dix ësht pakmë vështirë, sepse bashkëtingëllorja fundore x shqiptohet z në dix amis (dizami), dix hommes (dizom), s kur ndodhet në fund: j’en ai six, dix (zhanesis, dis) dhe nuk shqiptohet fare kur e pason një fjalë që fillon me një bashkëtingëllore: six personnes (si person), dix livres (di livr). Në numrin neuf, f-ja kthehet në v kur e pason një fjalë që fillon me zanore ose h të pazëshme: neuf ans (noevân), neuf heures (noevoér). Numri vingt paraqet ndryshime krejt të veçanta: f-ja fundore shqiptohet në lidhje (liaison) dhe në emrat e numrave nga vingt-et-un te vingt-neuf, edhe atë- here kur numri tjetër fillon me një bashkëtingëllore. Kështu, p.sh. shqiptojmë ving- -deux, vingt-trois... (ventëdoe, ventëtrua); në të gjitha rastet e tjer$ t-ja fundore nuk.dëgjohet. Edhe një shënim tjetër: shqiptojmë vingt-et-un (venteoên) por quatre-vingt-un (katrëvênoên). Thomi vingt-neuf (ventnoef), por vingt fenêtres (vên fënétr). Në grupet fundore, grupi et paraqet ndryshime të mëdha: shqiptojmë pa bashkë­ tingëllore fundore fjalët: respect (respé), aspect (aspé), suspect (syspé), kurse dy bashkëtingëlloret fundore i shqiptojmë në fjalët abject (abzhékt), infect (ênfékt), correct (korrekt), intellect (êntelékt). Fjalët që mbarojne me inet (distinct, instinct, succinct) s'kanë kurrë bashkëtingëllore fundore të shqiptuara; përkundrazi, ato shqiptohen ne fjalën strict (strikt). Fjala exact i ka të dyja shqiptimet (egza, egzakt). Shqiptimi i bashkëtingëllores fundore shënon në disa raste ndryshime midis •fjalëve. Kështu, fjala vjen, dallojmë tous me shqiptimin e bashkëtingëllores fundore s përemër (Us sont tous venus) (il son tus vëny) nga tou(s) mbiemër (tous les hommes) (tu le zom); soit (suât) pasthirrmë nga soi(t) (sua) formé foljore. Në tre emra shqiptimi i bashkëtingëllores fundore karakterizon njejësin në lidhje me shumësin. Kështu, fjala vjen, shqiptojmë: un oeuf, un boeuf, un os (ôên oef, oên boef, oên os),.por des oeufs, des boeufs, des os (dezoe, deboe, dezo). II. LIDHËZIMET. — Fenomeni i lidhëzimit (liaison) që është i vjetër në frëngjisht, ësht kufizuar mjaft në gjuhën e sotme. Nuk e ka më atë karakter të pergjithë-VIII shëm që kishte në shekullin XVI kur bashkëtingëlloret fundore shqiptoheshin shumë më shpesh. Lidhëzimi varet nga natyra e fjalës: e takojmë shumë më dëndur në një fjalirn ose në një diksion vargjesh klasike se sa në gjuhën e gjallë- Mania për të bërë lidhëzime të tepruara, që fitohet në shkollë, duhet shtëmëngur, sepse i jep shqiptimit një ton pédant dhe artificjal. Shënojmë shkurtimisht lidhëzimet që mund t'i quajmë të domosdoshme: lidhëzimet me z, me t dhe me n: lidhëzimi me z vjen nga tingullzimi i s-së fundore (de grands-z-amis) (dëgrânzami); lidhëzimi me t shënohet jo vetërn nga r-ja fundore (un petit-t-enfant) (oên pëti tênfân), po edhe nga d-ja fundore (grand-t-homme, vend-t-il) (grân tom, vên til). Lidhëzimi me n paraqitet në dy aspekte: 1) me moshundëzimin e zanores paraardhëse (bo-n-ami, plei-n-air) (bonartii, plenér) dhe 2) më ruajtjen e hundëzimit të zanores paraardhëse (mon-n-ami, un-n-homme, en-n-avant) (mônami, oênom, ênavan). Lidhëzimi ësht i detyrueshëm midis nyjes dhe përcaktuesit plus emrit: un homme, les amis, ces idées, mon habit, tout individu (oênom, lezami, sezidé, mônabi, tutêndividy, etj; midis përemritpronor dhe foljes:/70t/sa//770/?s,/7s /es entends (nuzemon. ilzon, zhoelezântân); midis foljes ndihmëse dhe pjesores: je suis arrivé, ii est aimé, nous avons eu, ils ont osé (zhoe syizarivé, iletemé, nuzavônzy, ilzôntozé); midis ndajfoljes dhe foljes, emrit. mbiemrit ose ndajfoljes: ne pas entrer, très habile, plus avant (në pazântré, trezabîl, plyzavân); midis parafjalës dhe kundrinës: en Espange, sous une table (ânespâ një, suzynëtabl). t Lidhëzime kemi gjithashtu në grupin e formés foljore me paskajoren në qoftë se paskajoren e marrim të varur nga forma foljore: je vais écouter, /7 veut avoir (zhoevezekuté, il voetavuar), kurse lidhja il le voit arriver (il loe vutarivé) ka një karakter artt ficial. Ndeshim gjithashtu në disa lidhëzime të shpeshta me mais, puis, dont, mais /7 faut (mezilfo), puis /7 dit (pyizildi), dont /7 est (dontilé) Sidomos s'duhen harruar lidhëzimet e lokucioneve pot au lait (potolé), tout à l'heure (tutaloeur), bout à bout (butabu) etj.IX S H K U RT IM ET Ne frëngjisht: a. adjectif mbièmër a. poss. adjectif possessif mbiemër pronor adv. adverbe ndajfolje art. déf. article défini artikull çques art. indéf article indéfini artikull jo çques ccnj. conjonction lidhëse f. féminin femëror impers, impersonnel pavetor int. interjection pasthirmë loc. locution lokucion toc. adv. locution adverbiale lokucion ndajfoljor loc. conj. locution conjonctive lokucion lidhor loc. prép. locution prépositive lokucion parafjalor m. masculin mashkullor n. nom emër préf. préfixe parashtesë prép. préposition parafjalë pron. pronom përemër pron. pers pronom personnel përemër vetor pron. poss. pronom possessif përemër pronor qqch. quelque chose, diçka qqn. quelqu'un dikë, dikush v. aux. verbe auxiliaire — folje ndihmëse v. i. verbe intransitif folje moskalimtare v. p. verbe pronominal — folje vetvetore 1 v. t. verbe transitif folje. kalimtare Nëshqip: agr. agronomi anat. anatomi ark. arkitekturë avia, aviacion bot. botanikë det. term detar dr. drejtësi ekon. ekonomi fam. fjalë ose shprehje ,aë përdoret ne gjuhën familjare -fem. femërore fet. fetare.x ' . ? ■ : . . . _ fig. figurativ fin. finance fut. futboll fiz. fizikë gram. gramatikë gjeol. gjeologji gjeom. gjeometri hist. histori kir. kirurgji kin. kinematografi mat. matematikë mjek. mjeksi muz. muzikë pol. politikë pop. popullore prov. proverb teat. teater treg. tregëti ’ \ usht. ushtri x vjet. vjetëruar zool. zoologji. * Alfabeti frëng A a B b Ce D d E e F f G g H h I i J j K k Ll Mm N n O P P Qq R r Ss T t Uu V v Ww X X Y y Zza